Bağ Dokusu – Temel Madde

İnsan vücudunda 4 temel doku vardır: Epitel dokusu, kas dokusu, yağ dokusu ve bağ dokusu. Bağ dokusu, epitel dokusunun hemen altında bulunan, hücreleri birbirlerine bağlayan, dokuları koruyup onaran ve hücrelerarası alanı dolduran, mezenkim kökenli temel yapıdır. Bağ dokusu genellikle intersellüler iletişim eksikliği olan dağınık hücrelerden meydana gelir, birazdan detaylandıracağımız görevleri ve önemi göz önüne alındığında damar yapısının zenginliği de Kıkırdak dokusu dışında tüm bağ dokusunun damarlanması çok zengindir.

Bağ dokusu; bağ dokusu hücreleri ve bunların arasını dolduran hücrelerarası maddeden kurulmuştur. Hücrelerarası madde, bağ dokusu hücreleri tarafından sentez edilir. Hücre dışı matriks (ekstrasellüler matriks) denilen hücrelerarası madde, başlıca iki yapıdan oluşmuştur. Bunlar:

a) Bağ dokusu lifleri,

b) Bağ dokusu lifleriyle bağ dokusu hücreleri arasında kalan alanı dolduran temel maddedir.

BAĞ DOKUSUNUN FONKSİYONLARI

• Vücudun yapısal şeklini sağlar (kemik, kıkırdak)
• Besin ve atıklarını taşır (kan)
• Vital organları korur (kemik, kıkırdak, yağ)
• Destek ve iletişimi sağlar (tendon, ligament, kapsül)
• Enerji depolar (kan, yağ dokusu)
• Kan ve lenfatik organların hücrelerini üretir (kemik iliği)
• Onarım ve savunmaya destek olur (kan, lenf…)

Bağ dokusu, mezenkimden gelişir. Mezenkim erken embriyonik dönemde oluşan özelleşmemiş bağ dokusudur. Bağ dokusu; bağ dokusu hücreleri ve hücrelerarası maddeden oluşur. Hücrelerarası madde (hücre dışı matriks, ekstrasellüler matriks), bağ dokusu lifleri ve temel maddeden oluşur.

Mezenkimal hücreler özellikleri gereği bağ dokusunun diğer hücrelerini oluşturur. Mezenkimal hücrelerden gelişen temel madde, erken dönemde akışkanken, zamanla retiküler liflere sahip jel kıvamında olgun bir yapı haline gelir. Mezenkim hücreleri fibrositlerden küçüktür, histolojik kesitlerde seçiminin zordur. Doku hasarı ile oluşan damar ve düz kasları onarma yeteneğine sahiptir.

FIBROBLASTLAR

Bağ dokusunun en yaygın ve en önemli hücreleridir. Çok sayıda organel içerirler.

İhtiyaca göre protein ve proteoglikan sentezleyerek ekstrasellüler matriksi yapılandırır; remodeling için TIMPs (Tissue Inhibitors of Metallo Proteinases)enzim salgılar bu özellikleri ilefibroblastlar matriksin hücre döngüsünü karşılar.

DOKU SIVISI

Kristalloid ve kolloidleri içeren plazma kanın akışkan kısmıdır. Vasküler sistem, hücrelerin beslenmesi için oksijen ve besin ile artık maddelerin taşınmasından sorumludur. Beslenme kapiller sistemin arteriyel tarafında basit difüzyon; drenaj ise ozmos ile gerçekleşir. Doku sıvısı indirek olarak lenfatik sistem aracılığıyla vasküler sisteme geri döner.

Lenfatik sistem şekilde de gösterildiği gibi vasküler sisteme eşlik eden ve dokudan uzaklaştırılması gereken maddeleri taşıyan damar sistemidir. Kapiller dolaşım ile lenfatik dolaşım arasında önemli bir alan mevcuttur. Bu alan hücrelerarası madde (hücre dışı matriks, ekstrasellüler matriks) olarak adlandırılır.

Temel madde bağ dokusunun tüm hücre ve liflerinin arasını doldurur.

İNTERSELLÜLER MADDE

İntersellüler madde matriksi şekillendirir, dokuyu destekler, yapısını güçlendirir ve doku farklılaşmasında önemli rolleri vardır. İki tip intersellüler madde vardır;

1.    Amorf (non-formed) intersellüler madde

Doku boşluğunda, interstisyel alanda, bazal lamina altında ve liflerin aralarında bulunur. Fibröz yapı ve fibrilleri azdır. Su, tuz ve düşük moleküllü maddeler temel madde içinde bulunur, ana yapısı proteoglikanlardır.

PROTEOGLİKAN

Bağ dokusunun zemin maddesinde bolca bulunan, çeşitli glikozaminoglikanların proteinlere kovalent bağlarla bağlanması ile oluşan tüp fırçası şeklindeki komplekslerdir. Bir başka deyişle çekirdek proteine bağlı glikozaminoglikanlar (GAG) proteoglikanları meydana getirir. Proteoglikanlar, hyalüronik aside, kondroitin sülfat, keratan sülfat, heparan sülfat, dermatan sülfat gibi kısa glikozaminoglikanların bağlanmasıyla oluşan makromoleküllerdir. Genellikle daha az dallı, uzun şeker zincirleri vardır. İçerdikleri şeker türleri az ama şeker miktarı fazladır. Daha asidik/negatif karakterdedir.

GLİKOPROTEİNLER

Oligosakkaridlere kovalent olarak bağlı proteinlerdir. Karbonhidrat zincirleri genellikle dallıdır. Karbonhidrat içerikleri %1-85’e kadar değişir. Makromoleküllerle etkileşerek hücre davranışını etkiler. Karbonhidrat kısmı genelde nötr yapılı (GAG’lar ise negatif yük taşır), tekrarlayan disakkarid ünitelerinden oluşmuş yapılardır. Bu kompleksler negatif yükleri nedeni ile sıvı ortamda birbirlerini iterler; çevrelerinde bir su örtüsü oluştururlar. Negatif yükleri yapılarındaki üronik asitlerin karbonil grubundan ve sülfat gruplarından kaynaklanır. Glikoproteinler çatı moleküllerinin (kollajen), koruyucu ajanların (müsin), taşıyıcı moleküllerin (serüloplazmin), immünolojik faktörlerin (immunglobülin), bazı hormonların (TSH, hCG), bazı enzimlerin (ALP) yapısında bulunan proteinlerdir.

Bağ dokusunda bulunan bazı glikoproteinler; Fibronektin, Fibrilin. Tenaskin, Trombospondin, Kemik siyaloproteini, Osteopontin, Osteonektin, Kondronetin, Kartilaj matrix proteini, Alkalin fosfataz…

GLİKOZAMİNOGLİKANLAR (GAG):

Vücuttaki en büyük heteropolisakkarit glikozaminoglikandır. Proteoglikanların karbonhidrat kısımlarıdır. Glikoproteinlerin karbonhidratlarından farklı olarak düz zincirli yapılardır. Bu moleküller dallanmadan tekrarlayan disakkarit ünitesi  içeren uzun polisakkaritlerdir. Yapılarındaki karbonil ve sülfat gruplarından kaynaklı negatif yüklü yapılardır. Bu nedenle sıvı ortamda birbirlerini iterler. GAGs’lar yüksek negatif yüklü moleküllerdir bu özelliği matriksin yüksek viskozitesini sağlar. Dokunun, hücre ve fibröz kompenentlerinin kararlılığını vücudun tuz ve su dengesini sağlar. Büyük miktarlarda su bağlama yeteneğine sahip olan GAG’lar hücre yüzeyinde ya da ekstrasellüler matrikste (ECM) bulunurlar ve matriks yapının önemli bileşenlerindendir.

2.    Fibröz (Formed) intersellüler madde

Kollajen Lifler: Kollajen molekülü iç içe geçmiş üçlü sarmal aminoasit zincirlerinden oluşur. Fibril oluşumu hücre dışında gerçekleşir. Dalgalı, uzun, düz ve renksiz liflerdir. Kollajen fibriller lifleri, lifler demetleri oluşturur. Bulundukları dokuya esneklik ve direnç sağlar.

Retiküler Lifler: Retiküler lifler immatür tip 3 kollajendir. Küçük çaplı liflerdir. Retiküler lifler bir network ağı gibi görünür: Epitel ve endotel dokuda, adipositlerin çevresinde, küçük kan damarlarında, kas ve sinir hücrelerinde, timus dışında lenfatik ve homeopatik organlarda bulunur.

Elastik Lifler: Elastik lifler, kollajen liflerin aralarında paralel bulunan kalın liflerdir. Bulunduğu dokulara esneklik özelliği sağlayan bağ dokunun en önemli fibriler yapısıdır.

Tek, ince ve dallı yapıdadırlar. Lig. flava, lig. nuchae, vocal cord ve damarların tunica media’sında bulunur. Kollajen ve retiküler liflerle aynı hücrelerden sentezlenir.

TEMEL MADDE ve TEMEL SİSTEM

Temel maddenin dayanıklılık ve elastikiyeti, proteoglikanlar ile fibröz proteinlerin çapraz bağ oluşturmasıyla sağlanır. Temel maddenin dayanıklılık, elastikiyet, yüksek iletişim ve özelleşmiş tüm görevleri yapısal elemanları kaynaklıdır. Yaşamsal fonksiyonlarımız madde değişiminin dengesine bağlıdır. Mikrosirkülasyon ile hücrelere besin maddelerinin getirilmesi, madde değişimleri ve atık maddelerin uzaklaştırılması temel madde (ekstrasellüler matriks, ground substance)’de gerçekleşir. Temel madde, hücre ve dokunun asıl ihtiyaçlarını karşılayan temel ortam ya da yapıdır. Yaşamsal fonksiyonlarımız madde değişiminin dengesine bağlıdır. Mikrosirkulasyon ile hücrelere besin maddelerinin getirilmesi, madde değişimleri ve atık maddelerin uzaklaştırılması matrikste gerçekleşir. Matriks hücre ve dokunun asıl ihtiyaçlarını karşılayan temel ortam ya da yapıdır.

Temel madde: Proteoglikan + Glikoprotein + Glikozaminoglikanlardan oluşan ve hücre lifleriyle birlikte ekstrasellüler alanı oluşturan temel yapıdır.
 

Temel madde

+

Hücresel Komponent (monosit, makrofaj, kan damarları…)

+

Hümoral Komponent (lenfosit, lenf damarları…)

+

Nöronal Komponentler (serbest sinir sonlanmaları)

↓

TEMEL SİSTEM